Prawne aspekty w planowaniu procesu sukcesji

Andrzej Bocheński

Plany kontynuacji działalności firmy w kolejnym pokoleniu, sposób przeniesienia na sukcesorów władzy oraz własności, a także zasady przekazywania majątku rodzinnego i racjonalnego zarządzania nim – to wszystko nie może odbywać się w oderwaniu od obowiązujących norm prawa. Prawo wyznacza ramy i granice wariantów rozwiązań, które mogą mieć zastosowanie w firmie rodzinnej, stwarza narzędzia do realizacji celów poszczególnych członków rodziny oraz samej firmy.

Tyle jest rozwiązań w planowaniu sukcesji, ile firm rodzinnych – każda firma rodzinna musi wytyczyć własną ścieżkę. W sukcesji nakładają się na siebie przepisy prawa z różnych jego dziedzin. Nie możemy ograniczyć się do rozwiązań przyjętych wyłącznie w jednej gałęzi – np. prawa handlowego i gospodarczego. Normy kodeksu spółek handlowych nie mogą być rozważane z pominięciem powiązań z prawem spadkowym, rodzinnym, podatkowym czy też procedurami cywilnymi. Nie jest także możliwa analiza sytuacji prawnej firmy rodzinnej bez korelacji z sytuacją prawną rodziny. Przepisy prawa gospodarczego oraz regulującego sferę prywatną (majątek w małżeństwie, dziedziczenie i procedury z nim związane, zarządzanie majątkiem małoletniego dziecka, podatki) nie mogą być traktowane, jakby funkcjonowały obok siebie. W planie sukcesji powinny tworzyć spójny opis sytuacji firmy rodzinnej, który z kolei powiązany jest z finansami oraz kwestiami dotyczącymi zarządzania. 

Jednym z ważniejszych czynników mających bezpośredni wpływ na politykę właścicielską jest ustrój majątkowy małżeński. Firma rodzinna może być objęta wspólnością majątkową małżeńską, albo stanowić składnik majątku osobistego jednego z małżonków. Od tej kwalifikacji zależy przyporządkowanie własności, a co za tym idzie decyzyjności w sprawach dotyczących firmy. Warto sprawdzić, jak jest w istocie, ponieważ stan wiedzy nie zawsze ma odzwierciedlenie w dokumentach. 

Jeśli w danej rodzinie biznesowej nestor podejmie decyzję, że firma ma zostać przekazana za życia, a nie dopiero po jego śmierci, może rozważyć przeniesienie własności firmy drogą darowizny lub sprzedaży. Biorąc pod uwagę aspekty podatkowe, obecnie darowizna w obrębie rodziny jest bardzo korzystna. Warto upewnić się, czy w sytuacji danej rodziny biznesowej dziedziczenie ustawowe pozwoli na realizację wybranego modelu sukcesji. Zaniechanie opracowania i wdrożenia planu prawnego sukcesji naraża firmę rodzinną na ryzyko zastosowania ogólnych rozwiązań ustawowych w zakresie dziedziczenia. A zwykle rozwiązania ustawowe nie odpowiadają potrzebom konkretnej firmy. Ustawy są ogólne i obiektywne, potrzeby firmy – konkretne i subiektywne. Bardzo istotne jest, aby w rodzinie biznesowej stworzono przemyślany system regulacji spadkowych. Oparty on być musi przede wszystkim na testamentach wszystkich pełnoletnich członków rodziny, którzy posiadają już prawo do własności firmy. 

Warto mieć na uwadze, że nie każda forma prawna pozwala w sposób przewidywalny i kontrolowany zmienić właściciela na podstawie czynności prawnej między żyjącymi członkami rodziny lub w wypadku śmierci. Najwięcej problemów rodzi indywidualna działalność gospodarcza. Wprawdzie ustawa o zarządzie sukcesyjnym daje narzędzia do czasowego zachowania aktywności biznesowej mimo śmierci właściciela firmy, ale nie daje możliwości przekazania władzy i własności za życia przedsiębiorcy (poza zmianą formy prawnej). Spółka cywilna działa w oparciu o kodeks cywilny. W jej przypadku także sukcesja jest utrudniona, choć ustawa o zarządzie sukcesyjnym mają w niej także zastosowanie. Stosunki prawne dotyczące prowadzenia firmy związane są z osobami właścicieli, co budzi wiele problemów prawnych i rozbieżności interpretacyjnych. Spółki prawa handlowego zapewniają większą pewność w obrocie. Doświadczenie wskazuje, że są najlepszą formą w przypadku sukcesji. Dają możliwość precyzyjnego dysponowania udziałami lub akcjami przy różnych rodzajach czynności prawnych oraz daleko idącego obwarowania konsekwencji zmiany właścicielskiej dla relacji wewnątrz spółki. Nestorzy często przyzwyczajeni są, że przez całe życie odpowiadają całym swoim majątkiem za zobowiązania firmy, działając w formie spółek osobowych. Ta cecha nie jest pożądana na etapie przekazywania władzy i własności w firmie. Może okazać się bowiem, że nestor będzie ponosił odpowiedzialność za błędne decyzje lub działania ze strony sukcesorów. Dlatego jeśli nestor planuje pozostawić sobie całość lub część udziałów w spółce dożywotnio, winien rozważyć przyjęcie takiej formy prawnej, która będzie dla niego bezpieczna. Z tego punktu widzenia dobrym wyborem są spółki kapitałowe. Działają one przez swoje organy w sposób przewidziany w ustawie i w ramach opartego na niej statutu (umowy). Zarówno akcje jak i udziały są łatwo zbywalne i łatwiej nimi zarządzać w kontekście przekazania własności sukcesorowi. Nie mniej przy tej formie działalności biznesowej należy zadbać o wprowadzenie do umowy postanowień, które sukcesję ułatwią. 

Planowanie sukcesji w firmie rodzinnej to długotrwały proces, a jego skutki dotykają nie tylko firmy, ale rzutują też na relacje osobiste w rodzinie. Dlatego też zanim zostaną wypracowane i wdrożone szczegółowe rozwiązania planu sukcesji, rozsądne jest przeprowadzenie działań zabezpieczających firmę rodzinną przed skutkami nagłych zdarzeń, takich jak śmierć nestora czy jego trwała niezdolność do działania. Podstawowymi celami planu awaryjnego jest zabezpieczenie firmy rodzinnej oraz majątku osobistego przedsiębiorcy, a także zapewnienie ciągłości funkcjonalnej firmy rodzinnej. Plan awaryjny ma również za zadanie zabezpieczyć firmę przed powstaniem kosztów przejęcia masy spadkowej lub roszczeń wynikających z rozliczeń pomiędzy wspólnikami lub między spółką a spadkobiercami. 

Firma rodzinna powinna posiadać nie tyle docelowy, co zawsze aktualny plan sukcesji. Nawet najlepiej sporządzony plan sukcesji powinien być poddawany bieżącej kontroli i podlegać stosownym modyfikacjom z uwagi na każdą istotną zmianę stanu prawnego lub sytuacji majątkowej i osobistej nestora, a także innych członków rodziny.

Jeśli odczuwacie Państwo potrzebę wsparcia w tych wyzwaniach, zapraszam do udziału w projekcie doradczym „Przez sukcesję z przewodnikiem”.